Cmentarz żydowski i synagoga w Wielowsi

W Wielowsi - niewielkiej miejscowości, położonej w połowie drogi pomiędzy Pyskowicami i Zawadzkiem – znajduje się najstarsza zachowana synagoga na terenie Górnego Śląska. Wymurowano ją już w drugiej połowie XVIII wieku. Nietypowy hełm na jej wieży nadawał wiosce egzotycznego charakteru do 1938 roku, kiedy to barbarzyńcy hitlerowscy nakazali rozbiórkę kopuły. Poza wsią odnajdziemy cmentarz tutejszych Żydów.

Żydzi w Wielowsi

Historia Żydów w Wielowsi sięga drugiej połowy XVII wieku. Do tej niewielkiej śląskiej miejscowości przybyli wówczas starozakonni osadnicy. Przewodził im niejaki Jonatan Bloch. W 1687 roku we wsi żyło 28 Żydów. Wkrótce zbudowali tutaj skromną, drewnianą bożnicę oraz własny cmentarz. Pierwszą osobą pochowaną na tym cmentarzu była żona Jonatana – Beracha. Niestety jej macewa nie zachowała się. Do gminy judaistycznej w Wielowsi przynależeli Żydzi nawet z dość odległych Pyskowic i Toszka.

Powstanie synagogi

Ciekawa jest historia powstania drugiej synagogi, murowanej, która zastąpiła drewnianą i przetrwała do czasów współczesnych. Z listów potomków Blocha wiemy, że w latach 60. XVIII stulecia emigranci z Wielowsi (przebywający m.in. w Londynie) postanowili ufundować okazalszą synagogę w rodzinnej miejscowości. Jak obiecali, tak zrobili – świątynia została oddana do użytku w 1771 roku. Czyni to ją najstarszą zachowaną na Górnym Śląsku. Synagoga była masywnym budynkiem z wieżą zwieńczoną hełmem w stylu mauretańskim.

Próba zniszczenia synagogi

Jako jedna z nielicznych synagoga ocalała w czasie tzw. „kryształowej nocy” z 9 na 10 listopada 1938 roku. Przed zniszczeniem uratował budynek jej… nowy chrześcijański właściciel, Franz Bialek, który nabył go wcześniej od spodziewających się najgorszego Żydów. Zagroził potencjalnym sprawcom podaniem sprawy do sądu za zniszczenie mienia prywatnego. Skończyło się tylko na nakazie zlikwidowania kopuły. Dzięki temu budowla przetrwała, pełniąc przez lata funkcję magazynu.

Synagoga obecnie

Dziś trudno się dopatrzeć w budowli przy ul. Gminnej cech charakterystycznych dla obiektu sakralnego. W środku zachowała się duża sala modlitw oraz przedsionek z babińcem. Od zewnątrz uwagę zwracają niewielkie okna z zarysem półokrągłego niegdyś wykończenia. Najcenniejszy zabytek z Wielowsi odnaleźć można w Muzeum Żydowskiego Instytutu Historycznego. To parochet z 1783 roku, czyli zasłona, oddzielająca miejsce święte świętych od pomieszczenia z wiernymi.

Cmentarz żydowski

Poza wsią warto odszukać XVII-wieczny cmentarz wyznawców religii mojżeszowej z Wielowsi, Toszka, Pyskowic, a nawet Gliwic i Tarnowskich Gór. Przetrwało tu ponad 200 macew. Wśród nich nagrobek Jonatana Blocha z 1722 roku. Ostatni pochówek odbył się w 1929. Wiele nagrobków posiada dobrze zachowaną, cenną ornamentykę. Na terenie cmentarza rośnie kilka pomnikowych drzew.