Zabytkowy układ urbanistyczny Szczekocin

Szczekociny są niewielkim miasteczkiem, położonym na północno-wschodnich krańcach województwa śląskiego. Miasteczko może się pochwalić prawami miejskimi, które otrzymało już u schyłku średniowiecza jako ważna osada przy przeprawie przez Pilicę. Tradycyjne centrum miasta stanowi czworoboczny rynek z siecią ulic. Na wschód od rynku stoi piękny, barokowy pałac Dembińskich – jego właściciele dbali o rozwój miasta, uporządkowali też jego wygląd. Szczekociny to liczące około 4 tysięcy mieszkańców miasteczko, położone przy granicy województw śląskiego i świętokrzyskiego. Krzyżują się tutaj drogi krajowe nr 46 i 78. Osada, która wzięła swoją nazwę prawdopodobnie od imienia Szczekot, powstała już w czasach średniowiecznych, przy bardzo ważnej przeprawie przez rzekę Pilicę. Przez kilka stuleci do rozwoju miejscowości szczególnie przyczyniało się położenie na przecięciu dwóch ważnych szlaków komunikacyjnych: z Krakowa, przez Żarnowiec do Wielkopolski i na Kujawy oraz z Częstochowy do Jędrzejowa. Pierwotnie, w XIII i XIV wieku, funkcjonowały nad Pilicą, sąsiadujące ze sobą: dwór rodu Odrowążów i osada, rozsiadła na miejscu dzisiejszej części Szczekocin, zwanej Nawsiem. Z czasem właściciele wystarali się o prawa miejskie dla nowej miejscowości, którą lokowano w pobliżu wcześniej wspomnianej. Nie znamy dokładnej daty wydania przywileju lokacyjnego, w każdym razie miasto ukształtowało się, zgodnie z niemieckim wzorcem, wokół centralnie umiejscowionego, czworobocznego rynku, z którego wybiegały najważniejsze ulice. Wielki wpływ na wygląd miasta miała działalność XVIII-wiecznych jego właścicieli – Dembińskich. Wznieśli oni, nieco na wschód od centrum miejscowości, piękny, barokowy pałac, który wzbudził zachwyt króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Z ich inicjatywy też uporządkowano same Szczekociny, czego przejawem były chociażby wybrukowane ulice, murowane domy, przebudowa kościoła parafialnego i osiedlenie się bogatszych mieszczan. Po powstaniu styczniowym władze rosyjskie pozbawiły Szczekociny praw miejskich; miasto odzyskało je dopiero w okresie międzywojennym. Do dziś zachował się dawny układ urbanistyczny Szczekocin. Rynek, nazwany obecnie placem Tadeusza Kościuszki, jest mniejszy niż w przeszłości – podzieliła go nowa, wschodnia pierzeja. Z tego powodu zabytkowa fara, przez wieki stojąca przy rynku, została od niego odsunięta. Plac rynkowy przecina, tak jak dawniej, ruchliwa droga; pierzeje zabudowane są piętrowymi kamieniczkami. Warto zwrócić uwagę na ufundowaną przez Dembińskich figurę św. Jana Nepomucena oraz (późniejszy) pomnik Tadeusza Kościuszki. Plac Kościuszki ze wspomnianą rezydencją pałacową łączy ulica Senatorska. Znajdziemy przy niej ciekawe zabytki: kościół parafialny i budynki dawnego zajazdu i komory celnej. Interesujące są również licznie zachowane drewniane domki z przełomu XVIII i XIX wieku, które zobaczymy przy ulicach: Śląskiej, Lelowskiej, Senatorskiej i Żeromskiego.