CZĘSTOCHOWA

Miasto na prawach powiatu i siedziba powiatu ziemskiego częstochowskiego, położone nad Wartą i jej dopływami: Kucelinką i Stradomką, na pograniczu Wyżyny Wieluńskiej i Wyżyny Częstochowskiej oraz Obniżenia Górnej Warty, na średniej wys. 250–270 m n.p.m. Najwyższym wzniesieniem miasta jest Góra Ossona (316,7 m n.p.m.), najniższym punktem jest dolina Warty na wschód od Mirowa (236 m n.p.m.). Miasto liczy 160 km2 pow. i 239,3 tys. mieszk., jest największym w Polsce ośrodek kultu maryjnego i pielgrzymkowy, ważnym węzłem drogowym i kolejowym.
Osadnictwo na terenie obecnej Częstochowy sięga czasów prehistorycznych, a w 1220 wzmiankowana jest wieś Częstochowa usytuowana w sąsiedztwie obecnej Jasnej Góry. Na wzgórzu jasnogórskim wznosił się jej kościół parafialny wymieniany w 1325 r. Między rokiem 1369 a 1377 książę Władysław Opolczyk lokował miasto Częstochowa. Od tego czasu wieś Częstochowa zaczęto nazywać Starą Częstochową, a później Częstochówką. W 1382 r. Władysław Opolczyk ufundował na wzgórzu jasnogórskim klasztor paulinów, któremu w 1384 r. podarował, przywiezioną z Bełza na Rusi, ikonę Matki Bożej z Dzieciątkiem, zwaną od tej pory MB Częstochowską. Słynący łaskami wizerunek zaczął przyciągać i przyciąga rokrocznie miliony pielgrzymów, zaś klasztor, wbrew eremickiemu założeniu paulinów, stał się znanym i ruchliwym centrum pielgrzymkowym. Od 1388 r. wzgórze klasztorne zaczęto nazywać Jasną Górą. W 1430 r. w czasie wojen husyckich klasztor został przez grupę polskich rycerzy heretyków ograbiony a obraz MB Częstochowskiej sprofanowany (od tego czasu na policzku Madonny widoczne są dwie szramy). Niepomyślne czasy dla miasta i osady przyklasztornej nastąpiły w XVII w., kiedy zaraza z lat 1629-30 zdziesiątkowała ludność, a Szwedzi w 1655 r. zniszczyli prawie doszczętnie zabudowę (samej Jasnej Góry, ufortyfikowanej w latch 1620-1654, nie zdobyli). Dzięki pielgrzymom szybciej zaczęła się rozwijać Częstochówka, która od króla Augusta II otrzymała w 1717 r. prawa miejskie jako Nowa Częstochowa. Ostatecznie w 1826 r. nastąpiło scalenie obu miast. Zbudowano wówczas ratusz i szpital oraz dokonano regulacji urbanistycznej, wytyczając Aleje NMP. Po rozbiorach Częstochowa znalazła się w zaborze pruskim, jako część Prus Południowych, zaś po 1815 r. – w Królestwie Polskim. Krótki okres zaboru pruskiego (1793-1807) to w dziejach miasta gwałtowny rozwój osadnictwa Żydów, którzy zdominowali propinację, drobny handel, rzemiosło i dostawy dla wojska, a w 1805 r. zbudowali synagogę i utworzyli samodzielną gminę.
W 1846 r. miasto otrzymało połączenie linią Kolei Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej z Warszawą, a dwa lata później - z granicą zaboru austriackiego. W 1902 r. połączono Częstochowę koleją z Herbami na granicy pruskiej, a w 1911r. – z Kielcami. Dzięki kolei rozpoczął się przemysłowy rozwój miasta, choć do 1880 r. dominowały niewielkie manufaktury: mydlarnia, wytwórnia łyżek blaszanych i guzików, zapałczarnie, drukarnia, papiernia czy jedyna w Królestwie fabryka igieł. W 1881 r. powstała farbiarnia przędzy bawełnianej, w 1884 r. – fabryka wyrobów jutowych „Stradom”, w 1886 r. - „Błeszno” a w 1897 r. – „Warta”. Na przełomie lat 80. i 90. XIX w. powstały dwie przędzalnie wełny czesankowej „Peltzer” i „Motte”, a w 1897 r. – huta żelaza B. Handtkego w podczęstochowskim Rakowie. Gwałtownie wzrastała też liczba ludności miasta – z 4 tys. w 1826 r. do 48 tys. w roku 1900 (z czego 24 tys. Żydów). Ważnym wydarzeniem w dziejach częstochowskiej gospodarki była ogólnokrajowa Wystawa Przemysłu i Rolnictwa w 1909 r., w której udział wzięło ponad 600 wystawców.
W latach niewoli Częstochowa, a zwłaszcza Jasna Góra, była ważnym miejsce podtrzymywania tradycji narodowych. Toteż upadek powstania styczniowego spowodował carskie prześladowania, rozwiązywania zgromadzeń zakonnych, a nawet zburzenie kościoła św. Jakuba, w miejsce którego władze carskie zbudowały cerkiew prawosławną.
W okresie międzywojennym nastąpił dalszy rozwój częstochowskiego przemysłu, zwłaszcza włókienniczego. Wybudowano kilka znaczących obiektów użyteczności publicznej: teatr miejski, pocztę (proj. Adolfa Szyszko-Bohusza), starostwo powiatowe i dom rzemiosła. Miasto wzbogaciło się o wodociągi i kanalizację. W 1925 r. utworzono rzymsko-katolicką diecezję częstochowską z bp. Teodorem Kubiną na czele (od 1992 – archidiecezja).
Hitlerowska okupacja lat 1939-1945 spowodowała prześladowania ludności polskiej – głównie inteligencji oraz całkowitą eksterminację ludności żydowskiej. W tym okresie miasto należało do generalnej Guberni, choć jego okolice – do III Rzeszy, jako powiat częstochowski z siedzibą w Blachowni. Częstochowa została wyzwolona 16.1.1945. Po wojnie miasto przystąpiło do rozbudowy i budowy nowych osiedli oraz zakładów przemysłowych, a także obiektów sportowych i kulturalnych. Po 1951 r. w okolicach miasta pracowały liczne kopalnie rud żelaza. W 1950 r. Częstochowa przeszła z województwa kieleckiego do katowickiego, a w latch 1975-1999 była stolicą województwa częstochowskiego.
Współczesna Częstochowa jest przede wszystkim ważnym ośrodkiem przemysłowym (funkcjonuje tu ponad 30 tys. podmiotów gospodarczych, m.in. Huta Częstochowa; koksownia Częstochowa Nowa; zakłady motoryzacyjne: TRW Automotive, Brembo, Barre Thomas Poland; huty szkła Guardian Industries Poland i Stölzle), akademickim i naukowym (działa tu Częstochowskie Towarzystwo Naukowe (od 1932) i kilkanaście uczelni wyższych, m.in. Politechnika Częstochowska, Akademia Jana Długosza, Akademia Polonijna, Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Turystyki, Wyższe Seminarium Duchowne Archidiecezji Częstochowskiej). Politechnika Częstochowska posiada jedno z najnowocześniejszych w Polsce obserwatorium astronomiczne i planetarium.
Częstochowa to najważniejszy w Polsce i jeden z najważniejszych w Europie ośrodek pątniczy (ok. 3,5 mln pielgrzymów rocznie), ważny ośrodek kulturalny z Filharmonią Częstochowską, licznymi chórami, Teatrem im. Adama Mickiewicza, muzeami jasnogórskimi: 600-lecia, Skarbcem, Bastionem św. Rocha; Muzeum Częstochowskim z oddziałami: Górnictwa Rud Żelaza, Rezerwatem Archeologicznym i Muzeum Haliny Poświatowskiej, Multicentrum „Zodiak”; Muzeum Produkcji Zapałek; Muzeum Archidiecezji Częstochowskiej; Muzeum Zdzisława Beksińskiego; Muzeum Wyobraźni Tomasza Skrętkowskiego; Muzeum Historii Kolei oraz licznymi galeriami. Znaczącą rolę w życiu kulturalnym miasta odgrywa Ośrodek Promocji Kultury „Gaude Mater”, który np. już od wielu lat organizuje Międzynarodowy Festiwal Muzyki Sakralnej „Gaude Mater”, Festiwal Dobrej Piosenki im. Kaliny Jędrusik „Kalinowe Noce, Kalinowe Dni” oraz Dni Europejskiej Kultury Ludowej. Podobną rolę odgrywa Częstochowskie Towarzystwo Muzyczne organizujące m.in. Częstochowskie Dni Muzyki Organowej. Do cyklicznych imprez kulturalnych należą także Festiwal Jazzowy „Jazz Spring Częstochowa”, Festiwal Reggae Day, Festiwal Wiolinistyczny im. Bronisława Hubermana, Triennale Sztuki Sakralnej.
Miasto podzielone jest na 20 dzielnic: Błeszno, Częstochówka-Parkitka, Dźbów, Gnaszyn-Kawodrza, Grabówka, Kiedrzyn, Lisiniec, Mirow, Ostatni Grosz, Podjasnogórska, Północ, Raków, Stare Miasto, Stradom, Śródmieście, Trzech Wieszczów, Tysiąclecie, Wrzosowiak, Wyczerpy-Aniołów, Zawodzie-Dąbie
Najważniejszym zabytkiem Częstochowy jest zespół klasztorny paulinów na Jasnej Górze. Jego centralną częścią jest kościół Wniebowzięcia NMP i Znalezienia Krzyża Św. (pierwotnie gotycki sprzed 1463, przebudowany 1692-95, 1706-1728, 1906) trójnawowa bazylika o bogatym wystroju wnętrza (m.in. sztukaterie, polichromia K. Dankwarta, ołtarz główny Wniebowzięcia MB, proj. Jakuba A. Buzziniego z 1725-28, ołtarze boczne z końca XVII i 1. poł. XVIII w., 105-głosowe organy z 1956 w prospekcie z XVIII w.), z kaplicami św. Pawła Pustelnika (Denhoffów1644-71) i dwupoziomową Serca Pana Jezusa i Relikwii (Jabłonowskich 1751-54). Kościół posiada 106,3 m wieżę o cechach barokowych (w części dolnej 1714, w górnej – 1906). Przez zakrystię z bazyliką sąsiaduje kaplica Narodzenia NMP z gotyckim prezbiterium (pocz. XVI w.) i korpusem halowym z emporami (1641-44), w której we wczesnobarokowym ołtarzu z hebanu i srebra (1650) umieszczony jest łaskami słynący obraz MB Częstochowskiej (wg najnowszych badań z XII w.) oraz Złota Róża – dar papieża Jana Pawła II. W przedniej części kaplicy z 1927, umieszczona jest Golgota Jasnogórska Trzeciego Tysiąclecia - Jerzego Dudy-Gracza (2001). Z kościołem sąsiaduje klasztor (XVI1 w.) z Salą Rycerską (1647) i biblioteką (1733-39). Przy dziedzińcu gospodarczym (XVII-XVIII w.), m.in. Muzeum 600-lecia i Aula Kordeckiego (1993) proj. Konrada Kuczy-Kuczyńskiego, przez którą prowadzi wejście do militarnych zbiorów w Bastionie Św. Rocha. Założenie klasztorne otacza fortyfikacja bastionowa z 1620-1654 z 3 bramami, parkiem, Drogą Krzyżową (1900-13) i pomnikami Jana Pawła II i Augustyna Kordeckiego.
Jasną Górę z centrum lokacyjnej Częstochowy łączy aleja Najświętszej Marii Panny, przy której zachowało się kilka zabytkowych budynków, głównie klasycystycznych z poł. XIX w. m.in. budynek Kurii Archidiecezjalnej (1870), tzw. „popówka” (1875) obecnie galeria Muzeum Częstochowskiego, kościół i klasztor ss. Mariawitek (1862) obecnie kościół rektora lny Najświętszego Imienia Maryi i LO im. H. Sienkiewicza, dawny Rosyjski Bank Państwa (1904) obecnie Bank Śląski, budynek pierwszego teatru miejskiego (1871) obecnie Bank Rolny. Przy pl. Biegańskiego zachował się ratusz i dawny odwach (1828), proj. F. Reinsteina oraz dawna cerkiew Cyryla i Metodego (1872) w stylu neobizantyjskim, obecnie kościół św. Jakuba Apostoła. Na końcu alei stoi kościół św. Zygmunta (ok. 1350, wielokrotnie przebudowywany m.in. XVII i XVIII w.), w sąsiedztwie którego leży stary rynek lokacyjny z kilkoma domami z z XVIII w., dawną karczmą z XVII w. W pobliżu wznosi się neogotycka archikatedra Świętej Rodziny (1902-27, wieże 1997), proj. Konstantego Wojciechowskiego.
Na płd. od Jasnej Góry przy ul. 7 Kamienic zachowała się klasycystyczna zabudowa z 1. poł. XIX w. w jej sąsiedztwie rozciąga się Park Miejski (1843-47) z zachowanymi budynkami po Wystawie Przemysłu i Rolnictwa z 1909: Muzeum Higienicznego (obecnie pawilon wystawowy Muzeum Częstochowskiego), zagroda włościańska (ekspozycja etnograficzna Muzeum), pawilon TAZ (Multicentrum „Zodiak”). W sąsiedztwie pawilonu wystawowego urządzono Muzeum Górnictwa Rud. Nieco dalej przy ul. św. Barbary stoi kościół św. Andrzeja Apostola i św. Barbary (1637-42, przebudowany XVIII i XIX w.) z nowicjatem paulinów i źródełkiem, związanym z podaniem o profanacji obrazu MB Częstochowskiej. Przy ul. Kopernika stoi neogotycki kościół ewangelicki Wniebowzięcia Pańskiego (1912-13), nowoczesna cerkiew Częstochowskiej Ikony Matki Bożej, proj. Michała Bałasza oraz modernistyczny gmach poczty (1925-26). Na cmentarzu św. Rocha stoi cmentarny kościół św. Rocha i Sebastiana (1642), postawiony jako wotum w intencji odwrócenia panującej zarazy.
W dzielnicy Raków (ul. Łukasińskiego) znajduje się rezerwat archeologiczny z pawilonem nad częścią cmentarza kultury łużyckiej (650-550 p.n.e.), z grobami ciałopalnymi i szkieletowymi
Częstochowa jest punktem wyjścia szlaków pieszych: czerwonego – Orlich Gniazd (do Krakowa), czerwonego – Jury Wieluńskiej (do Wielunia) i zielonego – Walk 7 Dywizji Piechoty (do Janowa). W Częstochowie zaczyna się Szlak Wodny Warty (do Kostrzynia). Trzy obiekty: Muzeum Górnictwa Rud Żelaza, Muzeum Historii Kolei (na stacji PKP Częstochowa-Stradom) oraz Muzeum Produkcji Zapałek – wpisane są na Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.

C